Εγκαίνια του Ναού της Αναστάσεως ή της Αγια-Σοφιάς ;

Στις 9 Νοεμβρίου υπάρχουν στο Μηναίο τροπάρια εις ανάμνησιν «των Εγκαινίων».

Στο Συναξάριον, παρά ταύτα, δεν γίνεται αναφορά, και αυτό δημιουργεί απορία.

Μεταγενέστεροι φιλακόλουθοι, επιμεληταί εκδόσεων, προσέθεσαν στο Συναξάρι «Ανάμνησις των Εγκαινίων του Ναού της Αναστάσεως» (εν Ιεροσολύμοις, βεβαίως).

Αλλά αυτά τα Εγκαίνια τα εορτάζουμε στις 13 Σεπτεμβρίου του 335 ή μάλλον 336 μΧ, σε συνδυασμό μάλιστα με την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, που ήρχισε να τελείται με αφορμή τα πρώτα εκείνα Εγκαίνια.

(το 326 μ.Χ. η Αγία Ελένη ανεύρε και ύψωσε εις προσκύνησιν τον Τίμιον Σταυρόν, αλλά δεν γνωρίζουμε την ακριβή ημερομηνία, που αυτό συνέβη. Ο Αγ.Μακάριος Α' Ιεροσολύμων (ΙΣΤ’ΑΥΓ)  ήτο τότε Αρχιερεύς 314-333. Το 328 μΧ απεβίωσε η Αγία Ελένη, χωρίς να έχει ολοκληρώσει το έργο της ανεγέρσεως του μεγαλοπρεπούς Ναού της Αναστάσεως. Το όραμά της ανέλαβε να πραγματώσει ο υιός της Μέγας Κων/νος -μαζί με το Ναό της Εκατονταπυλιανής Πάρου το 330- αποθνήσκει δε το 337 μ.Χ).

Αγ.Μάξιμος Ιεροσολύμων ήτο Αρχιερεύς των Εγκαινίων 333-348 (Θ’ΜΑΪ) βλ.ΘΗΕ.8,609-610

Εάν παρατηρήσουμε, μάλιστα, η Ακολουθία της 9^ης Δεκεμβρίου είναι ταυτόσημη με εκείνη της 13^ης Σεπτεμβρίου, εκτός από τον «Οίκο», που διαβάζεται μετά την γ’ωδή.

Επειδή δε στο Δοξαστικό των Αποστίχων του Εσπερινού ψάλλεται η φράση Τὸν ἐγκαινισμὸν τελοῦντες, τοῦ πανιέρου Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως.. από εκεί παρεπλανήθησαν οι ευσεβείς εκδόται να παρεμβάλουν στο συναξάριο την αναφορά περί εορτασμού εκείνων των Εγκαινίων.

Χαρακτηριστικό δε τυγχάνει το γεγονός ότι ο έγκριτος και θαυμαστός Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης, στο βιβλίο του «Νέος Ενιαύσιος Στέφανος» δεν περιλαμβάνει τον εορτασμό αυτό, ούτε παραθέτει Απολυτίκιο και Κοντάκιο.

Επίσης, πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Κανόνας είναι σαφώς του Αγ.Ιωάννου του Δαμασκηνού (+749) και προφανώς και η λοιπή Ακολουθία, αφού άλλωστε, το 336 μΧ δεν είχε αναπτυχθεί η εκκλησιαστική Υμνογραφία.

Άρα, λοιπόν, την Ακολουθία των Εγκαινίων της Αναστάσεως των Ιεροσολύμων την αναπαράγουν και σήμερα οι Άγιοι Πατέρες. Διατί; Δια ποίον γεγονός;

Ας σταματήσουμε εδώ την συλλογιστική μας και ας ξεκινήσουμε μια άλλη ιστορία.

Την ιστορία της γνωστής μας Αγια-Σοφιάς της Κων/πόλεως.

Ιδού το Χρονολόγιο της ζωής της.

Πρώτος Ναός: Μεγάλη Εκκλησία. Βασιλική Ξυλόστεγος.

Εγκαίνια: 15 Φεβρουάριου 360.

Αυτοκράτωρ Κωνστάντιος, υιός Μεγ. Κωνσταντίνου. Πατριάρχης Κων/πόλεως Ευδόξιος (αρειανικών, δυστυχώς, φρονημάτων)

τύχη: 20 Ιουνίου 404 πυρπολείται από τους οπαδούς του Ι.Χρυσοστόμου, εξ αιτίας της αδίκου εξορίας του.

Δεύτερος Ναός: Μεγάλη Εκκλησία. Βασιλική Ξυλόστεγος.

Εγκαίνια: 10 Οκτωβρίου 415.

Αυτοκράτωρ Θεοδόσιος Β’.  Πατριάρχης Κων/πόλεως Αγ.Αττικός (Η’ΙΑΝ) 

τύχη: περί τα μέσα Ιανουαρίου του 532 πυρπολείται κατά τήν στάσιν τού «Νίκα».

Τρίτος Ναός: Αγια Σοφία. νυν Τρουλαία μορφή.

23 Φεβρουάριου 532, έναρξη ανοικοδομήσεως. Αρχιτέκτονες: Ανθέμιος εκ Τράλλεων καί Ισίδωρος εκ Μιλήτου. 

Εγκαίνια: 27 Δεκεμβρίου 537.

Αυτοκράτωρ Ιουστινιανός.  Πατριάρχης Κων/πόλεως Αγ.Μηνάς (ΚΕ’ΑΥΓ) 

Τύχη: 15 Αύγουστου 553, σεισμός διαταράσσει την ισορροπία του τρούλλου.

14 Δεκεμβρίου 557 νέος ισχυρός σεισμός, που οι μετασεισμικές δονήσεις διήρκεσαν επί δεκαήμερον, προκάλεσε διάρρηξη του ανατολικού μετωπικού τόξου του τρούλλου, και συνεπώς επέφερε πτώση μεγάλου τμήματος αυτού.

Επισκευή:

Πάραυτα ανετέθη υπό του Ιουστινιανού, εις τον Ισίδωρον τον Νεώτερον, ανεψιόν του παλαιού, ο οποίος ενίσχυσε τις εξωτερικές αντηρίδες και διαμόρφωσε τον τρούλλο πιο καμπύλο και ψηλό. (βλ.σχέδια)

Εγκαίνια: 24 Δεκεμβρίου 563

ετοποθετήθη δε ο εορτασμός λόγω προεορτίου Ακολουθίας Χριστουγέννων στις: 22 Δεκ. το Φωτοδρόμιον και 23 Δεκ. τα Εγκαίνια.

Αυτοκράτωρ Ιουστινιανός.  Πατριάρχης Κων/πόλεως Αγ.Ευτύχιος (ΣΤ’ & Κ’ΑΠΡ) 

Τύχη: μεταγενεστέρως άλλοι σεισμοί επέφεραν ζημιές, κυρίως δε ο Σεισμός της 9^ης Ιανουαρίου 869, ο οποίος έβλαψε το δυτικό μετωπικό τόξο του τρούλλου, (αυτό στερεώθηκε από τον αυτο­κράτορα Βασίλειο τον Μακεδόνα, αλλά τελικά δεν απέφυγε την κατάρρευση στις 26 Οκτωβρίου 989.

Τέταρτος Ναός:

Επισκευή:

Βασίλειος Βουλγαροκτόνος το 995 επεράτωσε τις εργασίες. Πατριάρχης Κων/πόλεως Αγ.Νικόλαος Β’Χρυσοβέργης (ΙΣΤ’ΔΕΚ) 

Επισκευή:

Ανδρόνικος Παλαιολόγος το 1317 ενισχύει τις εξω πλευρικές αντηρίδες, αλλά νεώτερος Σεισμός το 1344 συγκλονίζει πάλι την δομή του προς ανατολάς τόξου, ώστε άνευ εμφανούς αιτίας μίαν νύκτα του 1346 επέρχεται νέα μεγάλη καταστροφή, καθώς αυτό κατέρρευσε και συμπαρέσυρε και μέγα τμήμα του τρούλλου και του προς ανατολάς τεταρτοσφαιρίου.

Πέμπτος Ναός:

Η τελευταία ανοικοδόμηση διήρκεσε περί τα 10 έτη, λόγω των οικονομικών δυσχερειών, που διήρχετο τότε η Αύτοκρατορία.

Εγκαίνια:   1356

Αυτοκράτωρ: Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος. Πατριάρχης Κων/πόλεως Αγ.Κάλλιστος Α' τό δεύτερον (Κ' ΙΟΥΝ) 

Επισκευές νεώτερες:

Εκτός διαφόρων μικροεπισκευών, η πλέον ριζική ήταν εκείνη των Ιταλών αδελφών Φοσσάτι (1847-49).

Πατριάρχαι Κων/πόλεως: Ανθιμος ΣΤ' ο Ιωαννίδης ή Κουταλιανός 1845-1848 Ανθιμος Δ' ο Ταμβάκης ή  Βαμβάκης 1848-1852

Εστερεώθη ο τρούλλος με περίζωση της βάσεώς του διά διπλής χαλύ­βδινης στεφάνης, ώστε να γίνει δυνατή η ελάφρυνση των αντηρίδων.

Και ελήφθη φροντίς γιά την αποκάθαρση και επισκευή των μωσαϊ­κών από τους ζωγράφους Λανζόνι και Φορνάρι.

Ωρισμένες επισκευές έγιναν επίσης μετά τον Σεισμό του 1894.

ΘΗΕ.11.324-330

Από όλα τα ανωτέρω καθίσταται σαφές ότι μιλούμε για την Αγια-Σοφιά, η οποία εγκαινιάσθηκε δύο φορές μέσα στον Δεκέμβριο. Μια στις 27 Δεκ. 537 και μια στις 24 Δεκ. 563.

Κατά την ταπεινή μου γνώμη ο Ιουστινιανός (και τις δύο φορές) όχι τυχαία διάλεξε τέτοια μερα για τα Εγκαίνια, θέλοντας να τα συνδυάσει με την Μεγάλη Εορτή των Χριστουγέννων.

Πώς όμως, στα επόμενα χρόνια, θα εορταζόταν η ανάμνηση των Εγκαινίων;

Οι προεόρτιοι ύμνοι και το κλίμα αναμονής του Ερχομένου Σωτήρος δεν άφηνε περιθώριο.

Έτσι, έμειναν στην θέση τους οι εορτές αναμνήσεως Φωτοδρομίου και Θυρανοιξίων (22 Δεκ) και η αναφορά στο Συναξάρι για τα Εγκαίνια στις 23 Δεκ. (εκ μεταθέσεως από την πραγματική ημερομηνία: 24 & 27),

ως προς δε την Ακολουθία, θεώρησαν καλό να την τοποθετήσουν εντός του Δεκεμβρίου, αλλά προ των Προεορτίων Ύμνων στις 9 Δεκεμβρίου.

..